بازسازي ساختمان مهمانسراي ذوب آهن

معماري پايدار در  بازسازي ساختمان مهمانسراي ذوب آهن و تبديل آن به دفتر اداري دو دفتر هارموني و چوبشار

کرج 1392 – گروه هارموني

اين پروژه مربوط به بازسازي ساختمان با عنوان «مهمان سراي کارخانه ي ذوب آهن» مي باشد که محل اسکان مهندسين آلماني بود. اين بنا و ساير قسمت هاي کارخانه پيش از جنگ جهاني دوم و در سال 1318 احداث شد. محل فعلي اولين کارخانه ذوب آهن ايران در کرج، بلوار ذوب آهن، منطقه ي شيخ آباد، ضلع جنوبي ميدان استاندارد قرار دارد، در حالي که اصل کارخانه در تاريخ 3 مرداد 1386 با شماره ثبت 19171 به عنوان يکي از آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

 اسکلت و بناي اصلي پروژه توسط آلمان ها و در دوره ي پهلوي اول به اجرا رسيد ولي بعدها و پس از توقف احداث کارخانه مدتي به فراموشي سپرده شد. سالها بعد بازسازي ساختمان به صورت مختصري انجام شد و روي ديوارهاي آجري آن مجددا با گچ پوشيده شد و به اسکان کارمندان شاغل در ذوب آهن اختصاص يافت.

در سال 1391 مجموعه ي شرکت هاي هارموني و چوبشار تصميم به بازسازي ساختمان و تبديل اين بنا به دفتر اداري جديد شرکت هاي خود گرفته و عمليات بازسازي را از سر گرفتند.

چالش هاي طراحي

1. حفظ  ساختمان به جا مانده از سال 1318 و ايجاد فضاهاي با دکوراسيون اداري امروزي در آن


2. تعهد گروه طراحي در قبال پايبندي به بافت شاخص منطقه


3. بازيافت و استفاده مجدد از مواد و مصالح بناهاي موجود؛ از جمله استفاده از آجرهاي به جا مانده از تخريب ساختمان مجاور و ساندويچ پنل هاي موجود از ساخت سوله ي مجاور بنا


4. تعهد گروه معماري به کارفرما براي استفاده مجدد از تمامي مبلمان اداري مربوط به دفاتر قبلي چوبشار و هارموني


5. ايجاد فضاي اداري متناسب با نيازهاي امروز دو شرکت به شکلي جداگانه و با هويتهاي سازماني کاملا مجزا


6. ايجاد فضاهاي نوين اداري بر اساس فرهنگ رفتاري جديد

کانسپت هاي طراحي

يکي از چالش هاي پيش رو در بازسازي ساختمان ، بازگرداندن هويت از دست رفته ي آن بود به گونه اي که با اتمسفر اداري جديد نيز هماهنگ باش؛ بازسازي غير اصولي اعمال شده در سال هاي قبل، هويت آن را مبهم ساخته و تشخيص بنا از يک ساختمان معمولي و جديد ولي فرسوده را ناممکن مي نمود. در اينجا به باطن بناي تاريخي توجه شد، نه ظاهر آن، و امکان ايجاد چيدمان هاي دکوراسيون داخلي مدرن در عين داشتن فضايي با حس کاملا اصيل ممکن گشت.

در نزديکي پروژه ساختمان مشابهي به تازگي تخريب شده بود و آجرهاي قديمي ولي سالم بسياري از اين جريان به جا مانده بود؛ مصالحي متعلق به زمان جنگ جهاني دوم و بسيار شيه به آجرهاي پوششي ساختمان پروژه. آجرهاي قديمي به عنوان مصالح جديد براي بخش هاي الحاقي به کار رفتند که اين اقدام موجب بازيافت مصالح، صرفه جويي در زمان، انرژي و مصالح و هزينه هاي حمل و نقل مصالح به سايت پروژه و نيز کمک به محيط زيست شد. رنگ و بافت زيبا و منحصر به فرد آجرها هويت و روح مفقود ساختمان را به آن بازگرداند و در ضمن موجب پيوستگي آن با محيط گشت؛ آجرهايي با رنگ هاي متفاوت و قدمتي بيش از 70 سال که شاهد رويدادها و تاريخ منطقه بوده اند.

مراحل بازسازي ساختمان

متاسفانه با وجود پيشينه غني و قابل توجه ساختمان، نگهداري مناسبي از آن به عمل نيامده و براي مدت طولاني به دست فراموشي سپرده شده بود و حتا بازسازي جزئي بعدي نيز به طور غير اصولي روي آن اجرا شد که در پي اين سهل انگاري، جداره هاي با ارزش قديمي با گچ پوشانده شدند تا براي اسکان کارمندان شاغل ذوب آهن مناسب باشد. در اثر چنين تغييراتي در معماري و دکوراسيون داخلي بنا هويت اصلي ساختمان از بين رفت، چنان که ساختمان قديمي، ديگر تفاوتي با يک بناي مخروبه نداشت. با اين وجود تصميم به حفظ کامل بناي قديمي گرفته شد و تغييرات معماري جديد با الحاق فضاهاي جديد صورت گرفت نه با تخريب بناي قديمي.

ساختمان قديمي شامل طبقه ي همکف و بخش زيرزمين بود که طبقه ي همکف دو تراس جداگانه و مرتبط با فضاي اصلي داشت. زيرزمين کم نور و غير قابل استفاده تشخيص داده شد و براي جاي گذاري تاسيسات و به عنوان انبار لحاظ شد. از آنجا که طبقه ي همکف براي نيازهاي کارفرما کافي نبود، دو تراس همکف به ساختمان اصلي الحاق و طبقه اي ديگر به بنا افزوده شد. باکس پلکان از خارج به ساختمان الحاق شد تا ارتباط ميان دو طبقه را برقرار کند. فضاي شرکت هاي هارموني و چوبشار به طور کامل از يکديگر جدا و هر يک داراي مسيرهاي دسترسي مجزا از بيرون شدند؛ شرکت هارموني در طبقه ي همکف و شرکت چوبشار در قسمت جداگانه اي از ضلع جنوبي طبقه ي همکف جاي گرفت.

سازه و تاسيسات

سازه ي اوليه بنا توسط آلمان ها اجرا شده که تلفيقي از ديوار باربر، فونداسيون، ديوارهاي بتني و بخشهايي به صورت طاق ضربي بود. طي محاسبات مشخص شد که با وجود قدمت طولاني بنا، سازه ي اصلي سالم و قابل استفاده بود و حتي از استانداردهاي زمان خود براي ساختمان مسکوني يک طبقه نيز فراتر است. به اين ترتيب قسمت هاي طاق ضربي بازسازي و تقويت شدند و اتصالات بنا مورد بازبيني قرار گرفتند. طبقه ي دوم نيز با سازه اي سبک به طبقه ي اول الحاق شد تا اسکلت اصلي، تحمل بار آن را داشته باشد.

تاسيسات قبلي بنا مربوط به سال 1318 و بسيار ابتدايي بود. سيستم گرمايشي بخاري نفتي بود و سيستم سرمايشي هم وجود نداشت. تاسيسات جديد در قالب احداث موتورخانه ي مرکزي در زيرزمين و کانال کشي براي کولر آبي لحاظ شد و به اين ترتيب از شوفاژ (حرارت مرکزي) براي گرمايش و از کولر آبي -و در قسمت هايي که امکان کانال کشي وجود نداشت، از اسپيلت- براي سرمايش استفاده شد.

معماري بازيافتي

از جمله کانسپت هايي که در جريان کار همواره مورد توجه بوده، استفاده ي مجدد از امکانات موجود و بازيافت مصالح و وسايل در دسترس مي باشد. استفاده از آجرهاي قديمي موجود در سايت –چنان که پيشتر توضيح داده شد- براي ساخت بدنه ي اصلي و جدا کننده هاي داخلي قسمت هاي الحاقي، علاوه بر کاربرد هويت بخش خود، مسائل مرتبط به بازيافت و استفاده ي مجدد از مصالح معماري را نيز مورد توجه قرار مي داد.

براي پوشاندن ديواره هاي خارجي و سقف جديد و همچنين پوشاندن باکس پلکان هم از ساندويچ پانل هاي موجود در سايت استفاده شد که اينها نيز از احداث سوله ي مجاور به جا مانده و بي استفاده رها شده بودند.

با درخواست کارفرما مبني بر استفاده از مبلمان و اثاثيه ي موجود در انبار شرکت هاي هارموني و چوبشار، تمامي اين وسايل وارد روند بازيافت شدند. از آنجا که دکوراسيون اداري دفتر قبلي شرکت هارموني به رنگ تيره بود و روکش مبلمان و صندلي ها فرسوده شده و با دکوراسيون داخلي جديد هماهنگ نبود، تمامي مبلمان، ميزها و اثاثيه از مشکي به رنگ سفيد در آمده و همه ي روکش ها با پارچه و چرم هاي رنگين جايگزين شدند تا مجددا مورد استفاده قرار بگيرند. در مجموع حدود 95% از قسمت هاي الحاقي و جديد ساختمان از مواد بازيافتي ساخته شده و تنها سراميک کف برخي از قسمت ها ، درها و پنجره هاي جديد مشمول مصالح بازيافتي نيستند که از اين نظر مي توان اين را يک "ساختمان سبز" ناميد.

طراحي در تعامل با کاربران

هر کدام از ما تا زمان بازنشستگي بيش از 68000 ساعت زمان را در دفتر کار خود سپري مي کنيم. اين کثرت ساعت هاي کاري گوياي اهميت نيازها و خواسته هاي کارمندان از محيط کار است؛ محيطي که اگر فاقد معيارهاي استاندارد و مطلوب باشد، گذر زمان را دشوار ساخته و بازده کاربران (کارمندان و مراجعين) را کاهش مي دهد. به همين دليل معماري و دکوراسيون داخلي فضا در تعامل مستقيم با کارمندان دو شرکت که استفاده کنندگان نهايي و اصلي بنا هستند صورت گرفت.

در ابتدا طي مصاحبه با کاربران نيازها تعريف شد و بعد، با بررسي فرم هاي جابجايي ميان واحدها و دياگرام هاي ارتباط سازماني، ميزان تعاملات واحدها با يکديگر مشخص شد. سپس با مشاهده ي رفتار سازماني و مقايسه آن با دياگرام هاي استخراج شده ميزان تعاملات ميان واحدها با يک معيار عددي بين 1 تا 5 تعيين و به نمودار انتقال يافت. نمودار حاصله هم با نمودار ديگري مبني بر ميزان تعاملات پرتعداد هر کدام از واحدها و در صد وزني سطح بندي تعاملات آنها مورد مقايسه قرار گرفت تا در نهايت، بهترين ارتباطات ممکن ميان واحدها از طريق محاسبات روي نمودارها به دست آيد. در پايان اين ارتباط هاي فضايي به دو قطب اصلي تعاملي تقسيم شد: يک قطب در طبقه ي همکف واقع شد و با يک درِ جداگانه به خارج ساختمان ارتباط پيدا کرد.

پس از جانمايي فضاها بر اساس نيازهاي کارکنان، هر يک از افراد در طراحي دکوراسيون داخلي –انتخاب رنگ واحدها و تابلوهاي متعلق به دفتر خود- مشارکت يافتند. براي قسمت شرکت چوبشار، رنگ سبز که رنگ سازماني اين شرکت بوده انتخاب شد و قسمت هارموني با لوگوي اين شرکت، رنگ قرمز و تابلوهاي مورد علاقه ي کارکنان تزئين شد. در اين طراحي هر کارمند به عنوان فردي با سلايق و علايق متفاوت و منحصر به فرد در نظر گرفته شد که قادر بوده تا حد زيادي تعيين کننده فضاي کاري مطلوب خود باشد.

بازنگري محيط اداري

در روند طراحي و بازسازي ساختمان پروژه، تلاش بر آن بود تا دفتر اداري هر دو شرکت –تا حد امکان و با وجود محدوديت ها- با روندهاي مدرن هماهنگ شود و با ايجاد بعضي از فضاهاي جديد که قبلا کمتر در محيط ها و دکوراسيون اداري تجربه شده، حرکتي به سمت فرهنگ سازي محيط هاي اداري زنده آغاز شود. ثمره ي اين تحولات، تغيير محيط کار از فضاي سرد و بي روح به فضاي کاري زنده و با نشاط بوده است. سپري کردن ساعات طولاني در محيط کار سبب پيدايش فضاهاي چند منظوره و انعطاف پذير شده است. در محيط دکوراسيون داخلي اداري پروژه جديد هم خلق فضاهايي مناسب براي ارتباط و تعامل کارکنان با يکديگر مد نظر بود، به طوري که حتي پيش بيني طراحي وساخت پارک هايي براي تعاملات بين افراد در نظر گرفته شد. در طراحي دکوراسيون داخلي اين پروژه مبلمان اداري از انواع گوناگون انتخاب شد تا هر فرد در طول روز بتواند بارها جاي خود را تغيير داده و با ساير همکاران خود در ارتباط باشد. استفاده از لپ تاپ ها –علاوه بر کامپيوترها- نيز در راستاي همين هدف و گاه رفتن به گوشه اي دنج و کار در محيطي آرام بود. همچنين ايده هاي رايج و قديمي محيط کار مانند "کنترل، نظارت و استانداردسازي" کنار گذاشته و "فضاي کاري سيال و منعطف" جايگزين آن شد.

ارزش هاي مورد توجه در فضاي کاري جديد عبارت بودند از: تنوع، قابليت جابجايي، تبديل و تحول و تعامل اجتماعي؛ و در اين راستا تغييراتي در فضاي واحدها اعمال شد: ميزهاي متداول اداري به سمت ديوارها و عموما به پنجره ها منتقل شد تا فضاي مياني واحدها براي ميزهاي چند نفره و فضاهاي تعامل باز شود. حالا هر کارمند در طول روز مي تواند به ميل خود روي هر کدام از ميزهاي رو به ديوار و معمولي، ميزهاي تعاملي در وسط، ميزهاي تک نفره ي سالن ها يا مجموعه ي مبلمان (پارک) مستقر شود. همچنين ميزهاي وسط مي تواند براي جلسات داخلي واحدها مورد استفاده قرار بگيرند. در طبقه ي همکف به دليل مشخص بودن طرح فضا از قبل، شاهد اجزاي کوچکتري هستيم ولي در تراس بزرگ الحاقي و طبقه ي اول، تمرکز بر ايجاد فضاهايي باز، شفاف و سيال بوده است.

از تنه ي درختان به عنوان جداکننده هاي فضا استفاده شده تا علاوه بر حفظ ارتباط بصري و شفافيت فضا، جلوه اي از حضور طبيعت در محيط کار نيز باشد. همچنين پاسيو ها و گياهان و درختچه هاي طبيعي در فضاي داخلي تعبيه شد که حضور و رشد آنها جلوه اي از زندگي در محيط کار را نشان مي دهد.

فضاهاي اداري پروژه بر اساس تامين راحتي و علاقه به محيط کار و افزايش تعلق خاطر و وفاداري کارکنان به محيط کار شکل گرفت تا در ارتقاي بهره وري و رضايت افراد مفيد و موثر باشد زيرا به هرحال اين روح حاکم بر فضاي اداري است که اتحاد و همبستگي کارمندان را به دنبال دارد، و موجب شکل گيري هويت سازماني براي هر دو شرکت خواهد بود.

منبع:فصلنامه هنر معماري به نقل از سايت دکوراسيون داخلي شاه توت